طبیعت : سرزمین کوه های یخی

    یخچال های طبیعی به عنوان بزرگترین ذخایر آب شیرین و همچنین به عنوان متعادل کننده های آب و هوا از جمله ثروت های تجدید ناپذیر و بسیار حیاتی بشر در روی کره زمین هستند. اما پدیده گرمایش زمین که محصول دست بشر و ناشی از افزایش گازهای گلخانه ای موجود در اتمسفر است باعث شده که درجه حرارت داخلی یخچال های طبیعی واقع در نقاط مختلف جهان از جمله یخچال های واقع در قطب شمال، قطب جنوب، گرینلند و چین افزایش پیدا کند و در نتیجه حجم زیادی از این یخچالها ذوب شود. نتیجه این رویداد نامطلوب، وقوع خشکسالی های گسترده، سیل ها و بادهای گرم، توفان های مهیب و شیوع بیماریهایی است که از طریق آب آشامیدنی ناسالم منتقل می شوند. اهمیت وجود یخچال های طبیعی، تلاش برای افزایش سطح آگاهی و دانش عمومی در خصوص ساختار، چگونگی تشکیل و بررسی راههای مقابله با تهدیدات پیش روی این ثروت های بی بدیل را اجتناب ناپذیر ساخته است.
    حسن داداشی آرانی، خواننده قدیمی نفت پارس که مطالب جالب و خواندنی خود را هراز گاهی از دانشگاه پیام نور اصفهان برای ماهنامه ارسال می کند، این بار مطلبی را در خصوص نخستین کوههای یخی در گرینلند و تأثیر این کوهها در تغییرات آب و هوایی ارسال کرده که از نظر می گذرانید.
    
    گرینلند کجاست؟
    گرینلند نام ناحیه خودگردانی از دانمارک است که تا سده دهم میلادی برای اروپاییان ناشناخته مانده بود. اما توسط شماری از وایکینگ های نروژی ارتباط اروپا با این منطقه برقرار شد. پیش از وایکینگ ها، ساکنان گرینلند را اسکیموها تشکیل می دادند. گرینلند با مساحت2 میلیون و166 هزار کیلومتر مربع بزرگترین جزیره جهان است و در شمال اقیانوس اطلس قرار دارد. بیشتر مساحت گرینلند در بالای مدار شمالگان قرار دارد، به همین دلیل در بخش شمالی جزیره،5 ماه از سال خورشید پیوسته و بدون غروب در آسمان می تابد. در بخش میانی گرینلند نیز از پایان ماه مه تا پایان ژوئیه، پدیده غروب خورشید روی نمی دهد.
    گرینلند سرزمینی سرد و خشک و دارای آب و هوای قطبی است.81 درصد سطح آن پوشیده از یخچال های طبیعی است. این یخچال ها، یخسار (انبوهه ای از یخ حاصل از یخچال طبیعی) بزرگی را می سازند که پهناوری آن در حدود1/8 میلیون کیلومتر مربع است. در آب های پیرامون گرینلند، یخ کوههای بسیاری شناورند.
    درون جزیره دمای هوا در گرمترین ماههای سال (ژوئن، ژوئیه، اوت) به10 درجه سلسیوس می رسد، حال آن که در کرانه های جنوبی دمای هوا گاه از20 درجه سلسیوس افزایش می یابد. دلیل این امر کمتر بودن طول جغرافیایی و جریان های آب گرم اقیانوس اطلس شمالی است. در سال2000 میلادی، جمعیت گرینلند56 هزار و309 نفر شمارش شد که87 درصد آن بومی (اسکیموهای اینویت) و13 درصد بقیه دانمارکی اند.

    کوههای یخ

    
    پهنه یخ تقریباً تمامی بخش داخلی گرینلند را پوشانده است. فقط در تابستان مناطق ساحلی بدون برف است. پهنه یخ گرینلند حدود یک هشتم توده های یخ دنیا را شامل می شود. کل توده های یخ در کره زمین30 میلیون کیلومتر مکعب است که2/5 کیلومتر مکعب آن در گرینلند وجود دارد. میانگین ارتفاع پهنه یخ گرینلند2135 متر است،65 درصد ناحیه گرینلند بیش از2000 متر ارتفاع دارد که از این جهت شایسته است گرینلند را سرزمین مرتفع دنیا بنامیم.
    کمترین دمای گرینلند منهای70 درجه سانتیگراد بوده که در سال1953 میلادی در ایستگاه نورتیس (Northice) گزارش شده است. متوسط دمای سالیانه،20- تا30- درجه سانتیگراد گزارش شده، به این ترتیب می توان پهنه یخ گرینلند را بدون تردید سردترین مکان در نیمکره شمالی دانست. این منطقه حتی از قطب شمال نیز سردتر است.
    به علت اینکه بیشتر نورخورشید از سطح برف منعکس می شود، دما در نزدیک برف و در سطوح بالاتر هوا تا ارتفاع2 کیلومتری افزایش می یابد. این یک موقعیت استثنایی است زیرا بطور معمول دما در سطوح بالاتر هوا کاهش می یابد. ساختمان گنبدی پهنه یخ گرینلند سبب جریان مداوم هوای سرد به مناطق پایین تر در حاشیه ها می شود. به هنگام عبور از پهنه یخ همیشه می توان جهت باد را تاقله پهنه یخ و سپس برگشت باد را احساس کرد. بالای دریاهای اطراف گرینلند سردی هوا کم می شود بنابراین یک اختلاف اساسی در دما و فشار هوا بین ساحل و جزیره بوجود می آید. این امر می تواند موجب توفانهای شدیدی بنام پیتراک (Piteraks) شود.
    
    نحوه تشکیل پهنه یخ گرینلند
    1-50 تا10 میلیون سال قبل نیمکره شمالی مالامال از سرزمین های مرتفع بدون یخ بود و سواحل کوهستانی گسترش داشت. آب و هوا نیز گرم بود (شکل1- الف).
     2- سه میلیون سال قبل، آب و هوا سردتر و اولین یخچالها در سواحل کوهستانی ظاهر شد.
    3- دو میلیون سال قبل، میدانهای یخی بزرگ در مرکز سرزمین های مرتفع برای مدت زمان طولانی در تابستان ذوب نشدند. بنابراین یخچال ها در خشکی تشکیل شدند. (شکل1-ج)
    4- یخچال های خشکی و یخچالهای کوهستان ساحلی با یکدیگر ذوب شدند و پهنه یخ (گرینلند) را بوجود آوردند که همچنان مناطق ساحلی را پوشانده است. با افزایش وزن توده های یخ کف زمین فشرده و به سمت پایین جابجا شد. (شکل1- د)
    

    5- بعد از آخرین دوره یخبندان پهنه یخ بتدریج ذوب شده و ساحل از زیر یخها بیرون آمد (شکل1- ه).
    در حال حاضر حداکثر ضخامت پهنه یخ گرینلند3200 تا3400 متر است که شامل حدود2/5 میلیون کیلومتر مکعب یخ می شود. اگر این پهنه یخ ذوب شود سطح آب دریاها در سراسر دنیا6 تا7 متر بالا خواهد آمد و زبانه های یخچالی (زبانه یخی) از پهنه یخ به سمت پایین حرکت کرده و به دریا
    می رسد، مانند یخ فیورد (Icefiord) در ساحل غربی ایلولیست (Iluissat) یا جاکوب شاون (Jakobshavn). این یخچالها به درون دریا با سرعت متوسط20 تا30 متر در روز(7 تا11 کیلومتر در سال) حرکت می کند.
    هر روز میلیون ها تن یخ از یخچال ها جدا می شوند و تشکیل کوه یخ (ایسبرگ) را می دهند (شکل3).
    
    آناتومی یک کوه یخ
    معمولاً یک پنجم یک کوه یخ بالای سطح آب قرار دارد که شامل بخش برفی و بسیار فشرده است. یخ دارای هسته سرد بسیار متراکم است (بنابراین نسبتاً سنگین است) و چهار پنجم کوه یخ در زیر آب قرار دارد. دما در هسته (مرکز) یخ بین15- تا20- درجه سانتیگراد ثابت است. یک کوه یخ که بیش از چند مرتبه فرو ریخته، لایه های برف تازه را از دست می دهد، اما همچنان نسبتاً سنگین تر از قبل می شود و به علت سنگین تر شدن فقط یک دهم آن بالای سطح آب قرار می گیرد. (شکل2)